Giris
Bireyler dogumdan ölüme kadar, sosyal yapilari geregi diger bireylerle iletisim içindedir. Saglikli bir çevrenin kurulabilmesi, saglikli insan iliskilerine baglidir. Iletisim becerileri, pek çok beceri için temel olusturmakta ve sözel olan ve sözel olmayan mesajlara duyarlilik, etkili olarak dinleme ve etkili olarak tepki verme biçiminde özetlenebilmektedir. “Iletisimin saglikli olmasinda; ‘konusmaya tesvik edici tepkiler vermek, soru sormak, etkin dinlemek, özetlemek, ben dili kullanmak ve geri bildirim vermek’ gibi tepkiler olmalidir” (1,2). Hastanede hasta, personel ve ögrenci ile iletisimin arttirilmasi hasta bakimina olumlu yansiyacaktir (3). Saglik alaninda hizmet verenlerin problem çözme, yardim etme, ögretim, yönetim görevlerini gerçeklestirmesi için iletisim becerilerini gelistirmesi gerekir (4). Adolesan döneminden yetiskinlige geçis sürecinde olan lise ögrencilerinin hastalariyla saglikli iletisim kurabilmeleri ve hastalara yardimci olabilmeleri için iletisim becerisi kazanmalari gerekir. Saglik liselerindeki ögrencilerin iletisim düzeylerini degerlendirilen çalismalarda da iletisim beceri düzeyinin orta ve orta düzey üstü oldugu görülmüstür. Ögrencilerin sinif düzeyinin iletisim becerilerini etkilemedigi ancak cinsiyet faktöründe iletisim becerilerinin kizlar lehine yüksek oldugu bulunmustur (5-8). Bilgisayar kullanimi, televizyon izleme gibi bireysel yapilan faaliyetler de iletisim becerilerini olumsuz yönde etkilemektedir (9). Arastirma Bursa Anadolu Saglik Meslek Lisesi’nde ögrenim gören ögrencilerinin iletisim becerilerini belirlemek amaciyla tanimlayici olarak gerçeklestirilmistir.
Gereç ve Yöntem
Arastirma Bursa Anadolu Saglik Meslek Lisesi’nde hemsirelik, tibbi laboratuvar, acil tip teknisyenligi (ATT) ve radyoloji bölümlerinde ögrenim gören ögrencilerin iletisim becerilerini belirlemek amaciyla tanimlayici olarak gerçeklestirilmistir. Arastirma Nisan-Haziran 2013 tarihleri arasinda Bursa Anadolu Saglik Meslek Lisesi’nin 9. ve 12. siniflarinda ögrenim gören 218 ögrenci ile yürütülmüstür. Arastirma verileri, arastirmacilar tarafindan benzer arastirmalar ve literatür bilgileri incelenerek olusturulan anket kullanilarak toplanmistir. Anket formu iki bölümden olusmaktadir. Birinci bölümde ögrencinin okudugu sinif, cinsiyeti, anne babanin egitim durumu, ailenin geliri, annenin çalisip çalismiyor olusu, ögrencinin kiminle yasadigi, kardes sayisi, günlük kitap okuma, televizyon izleme, bilgisayar oynama süresi ve okul basarisini içeren sosyodemografik veriler, ikinci bölümde ise “iletisim becerileri envanteri” yer almaktadir. Arastirmaci, her sinifin uygun oldugu dersleri belirlemis ve ders hocalarindan da gerekli izinleri aldiktan sonra derslere girerek, ögrencilere arastirmayla ilgili gerekli açiklamalari yapmis, arastirmaya katilimda gönüllük esas alinarak ögrencilere veri toplama aracini dagitmis ve doldurmalarini bekleyerek geri toplamistir. Anketler ögrencilerin kendileri tarafindan doldurulmustur. Her bir anket formunun doldurulma süresi 20 dakikadir. Iletisim Becerileri Envanteri (IBE) Bireylerin kisilerarasi iliskilerde sahip olduklari iletisim beceri düzeylerini belirlemek için Ersanli ve Balci (1998) tarafindan ilk kez ülkemizde gelistirilen “Iletisim Becerileri Envanteri” (IBE) 500 üniversite ögrencisinden olusan örneklem üzerinde uygulanmistir (10). Envanter zihinsel, duygusal ve davranissal açidan iletisim becerilerini ölçmektedir. Likert tipi 45 sorudan olusmaktadir. Maddeler, “Her Zaman”, “Genellikle”, “Bazen”, “Nadiren”, “Hiçbir zaman” olarak yanitlanmaktadir. Her zaman 5, Hiçbir zaman 1, seklinde puanlanmaktadir. Maddelerin sonundaki harfler o maddenin hangi alt boyuta ait oldugunu göstermekte olup, (Z-zihinsel) parantez içinde verilen (-) isaret ise ifadenin tersten puanlanacagini göstermektedir. Her alt ölçek ayri ayri degerlendirilecegi gibi, ölçegin toplamina bakarak bireyin genel iletisim beceri düzeyine de bakilabilir. En yüksek puan 225 en düsük puan 45, her bir alt ölçekten alabilecegi ise en yüksek puan 75, en düsük puan ise 15’tir. Orijinal iletisim becerileri envanterinin iç tutarliliginin Cronbach Alfa Katsayisi 0,72’dir. Bu çalismada Cronbach Alfa Katsayisi 0,73 bulunmustur. Arastirmada tüm ögrenciler çalisma hakkinda bilgilendirildikten sonra çalismaya dahil edilmis, etik ilkeler dogrultusunda sözlü ve yazili izinleri alinmistir. Çalisma için kurumlardan da (Bursa Anadolu Saglik Meslek Lisesi ve Bursa il Milli Egitim Müdürlügü) gerekli izinler alinmistir. Veriler arastirmacilar tarafindan bilgisayar ortamina aktarilmis, elde edilen veriler yüzdelik, Kruskal Wallis, Korelasyon, One Way (Anova), t testi kullanilarak istatistiksel olarak degerlendirilmistir. Veriler α=0,05 anlamlilik düzeyinde test edilmistir.
Bulgular
Bursa Anadolu Saglik Meslek Lisesi ögrencilerinin % 55’i 9.sinif %45’i 12. sinifta egitim görmektedir. Toplam ögrencinin %37,2’si hemsirelik bölümünde, %21,6’si acil tip teknisyenligi bölümünde, %20,6’si laboratuvar bölümünde, %20,6’si radyoloji bölümünde okumaktadir. Ögrencilerin %66,1’ini kiz ögrenciler olusturmaktadir (Tablo 1). Ögrencilerin iletisim becerileri envanteri puan ortalamasi 164,61±17,20 bulunmustur. Alt boyutlar içinde en yüksek olarak davranissal iletisim becerisi alt boyutunda (52), en düsük ortalama ise duygusal iletisim becerisi alt boyutunda (52) tespit edilmistir. Boyutlar bazinda elde edilen ölçek ortalamalarinin birbirine oldukça yakin olarak oldugu Tablo 2’de gösterilmektedir. Tablo 3’te ögrencilerin okudugu siniflar (9. ve 12. sinif) ile iletisim becerisi puan ortalamalari arasinda anlamli bir fark görülmemistir (5). Iletisim becerisinde kiz ögrencilerin erkek ögrencilerden daha yüksek puan aldiklari görülmüs, ölçegin toplam puani (1), zihinsel (5), duygusal (5) alt ölçek puanlari ile cinsiyet gruplari arasinda anlamli fark oldugu bulunmustur. Kardes sayisinin artisina bagli zihinsel iletisim becerisinin de arttigi ve aralarindaki iliskinin önemli oldugu (5) belirlenmistir. Basari düzeyi ile zihinsel iletisim becerisi arasindaki iliskinin önemli oldugu ve birbirleri ile dogru orantili olarak degistigi tespit edilmistir (1). Yani ögrencilerin basari düzeyi arttikça zihinsel iletisim ve toplam iletisim becerileri artmaktadir. Ögrencilerin zihinsel boyutta iletisim becerileri ile bos zaman etkinliklerinden kitap okuma aliskanliklari arasinda iliskinin pozitif yönde anlamli oldugu Tablo 4’te gösterilmektedir (1). Bu bulguya göre kitap okuma süresi arttikça ögrencilerin zihinsel iletisim becerilerinin yükseldigi söylenebilir. Televizyon izleme aliskanligi iletisim becerileri puanlarini etkilememistir (5). Bilgisayar kullanma aliskanligi ile toplamda ve tüm iletisim becerileri alt boyutlarinda negatif bir iliskinin oldugu bulunmustur. Zihinsel, duygusal, davranissal ve toplam puanlar sirasiyla r=-0,168 (5), r=-0,194 (1), r=-0,157 (5) ve r=-0,208 (1) olarak bulunmustur. Bu verilere göre ögrencilerin bilgisayar kullanma süresi arttikça iletisim becerileri ölçeginden aldiklari puan düsmektedir.
Tartisma
Iletisim beceri envanterinin toplam puani ve alt gruplari ile ögrencinin okudugu siniflar arasinda anlamli fark bulunmamistir. Bulgularimiza benzer çalisma sonuçlari Korkut ile Bingöl ve Demir’in saglik yüksekokulu ögrencilerinde, Erözkan’in lise ögrencilerinde, Tepeköylü ve ark.’nin Beden egitimi ve spor yüksekokulu ögrencilerinde yaptigi çalismada sinif düzeyi ile iletisim becerileri algilari arasinda anlamlilik bulunmamistir (5,6,6,7,8,9,10,11,6,7,8,9,10,11,12). Çalisma bulgularimizin aksine Pehlivan’in ve Görür’ün lise son sinif ögrencilerinde, Tutuk ve ark.’nin ise üniversite hemsirelik ögrencilerinde yaptiklari çalismada iletisim becerilerinin son siniflar lehine olumlu oldugu bulunmustur (7,8,9,10,11,12,13,8,9,10,11,12,13,14). Iletisim becerisi düzeyinin artis göstermemesi 14-18 yas grubu ögrencilerin hala ergenlik dönemi içerisinde olmasi, bu dönemde çok fazla iletisim sorununun yasanmasi ve ayni ortamin monotonlugundan kaynaklaniyor olabilir. Saglikli insan iliskileri ve daha iyi iletisim kurabilmek için bedenin iyi kullanilmasi yaninda duygusal olgunluga ulasmasi da gereklidir (15). Dolayisi ile ögrencilerin henüz yas olarak o olgunluga erismemeleri veya ergenlik dönemi içerisinde ayni yas grubunda yer alan bireylerin benzer durumlarda benzer tepkiler vermeleri de bu sonucu dogurmus olabilir. Ögrencilerin iletisim becerileri envanteri puan ortalamasi 164,61±17,20 bulunmustur. Alt boyutlar içinde en yüksek puan (52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74,75,76,77,78) davranissal boyutta, en düsük puan ise (52,53,54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,73,74) duygusal boyutta saptanmistir. Kari’nin iletisim meslek lisesi ögrencilerinde yaptigi çalismada bulgularimiza benzer sonuçlar elde edilmis ve iletisim toplam puani 169,09±13,94 bulunmus, ögrencilerin alt boyutlardan en yüksek davranissal, en düsük duygusal boyutta puan aldiklarini belirlenmistir (8). Cinsiyetlere göre IBE toplam puani, zihinsel, duygusal alt gruplari arasinda kiz ögrenciler lehine anlamli fark tespit edilmistir. Ilk gençlik döneminde kizlarin zeka ortalamasi erkeklerinkinden biraz daha yüksek bulunmakta, dil gelismesiyle ilgili testlerde kizlar daha basarili olmaktadir. Erkeklerin zeka testleri sonuçlari ise kizlara göre daha oynaklik göstermektedir. Ancak ergenlikten sonra erkekler aritmetik yeteneginde öne geçmektedirler (16). Yapilan çalismalarda da kiz ögrencilerin erkek ögrencilere göre iletisim becerilerini daha iyi algiladiklari, etkili iletisim kurmada daha basarili olduklari belirlenmis ve bu durum kiz ögrencilerin erkek ögrencilere göre daha sosyal olmalari ile açiklanmistir (5,6,7,6,7,8,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17). Bu bilgiler arastirmanin bulgularini desteklemekte ve kizlarin iletisim becerilerinin erkeklere oranla daha yüksek oldugu söylenebilmektedir. Bu sonuç büyüme- gelisme dönemlerindeki sosyallesme sürecinde toplumun kiz ve erkeklere yükledigi farkli rol ve sorumluluklardan kaynaklanmis olabilir. Kardes sayisinin artisina bagli olarak iletisim becerileri alt boyutunda zihinsel beceride anlamli iliski bulunmustur. Çocuklar sosyal çevre ve ebeveynleriyle olan iliskilerinden daha fazla kardesleriyle basa çikmak için çaba harcarlar, anneleriyle konusmalarindan daha fazla kardesleriyle konusmalarini referans gösterirler. Kardes çatismalarindan çok sey ögrenilir. Bu çatismalarda sorun çözme, uzlasma, müzakere yoluyla ögrenme gerçeklesmekte ve bu deneyimlerin sosyal bilissel gelisim, sosyal yeterlilik ve daha sonra da akran iliskileri üzerine olumlu etkileri olmaktadir. Ayni durumun adolesanlar için de geçerli olduguna dair bazi kanitlar vardir ayrica arkadaslik ve romantik iliskiler kurmada da bu deneyimlerden faydalanilir. Adolesanin sosyal ve kisisel gelisiminde kardeslerin rolü ile ilgili yapilan çalismalar sinirlidir. Bu alandaki arastirmalardaki ortak egilim erken çocukluktan itibaren kardes iliskilerinin gelisimi olumlu etkiledigi yönündedir (18). Bu çalismada kardes sayisinin artmasina bagli olarak zihinsel iletisim becerisinin arttigi söylenebilir. Ögrenci basari düzeyi ile IBE toplam puani ve zihinsel beceri alt boyutu arasinda anlamli iliski bulunmustur. Bingöl ve Demir’in saglik yüksekokulunda yaptiklari çalismada akademik basari algilari yüksek olan ögrencilerin iletisim becerilerinin yüksek oldugu belirlenmistir (11). Ögrencilerin okul basarisinin yüksek olmasi kendilerini olumlu degerlendirmeleri, özgüvenlerini arttirici bir etken olmasindan dolayi iletisim becerisi de artis gösterebilir. Ancak basarisiz olan ögrencilerde kendi potansiyellerinin iyi olmadigi kanisi olusabilmekte, öz saygilari azalmakta iletisim kurma ve sürdürme becerilerinin olumsuz etkilenebildigi söylenebilir. Dalkiliç çalismasinda da ergenlerin kendi akademik basarilarinin sadece okul ile ilgili konularda degil bütün olarak anne-baba-ergen iliskilerini etkiledigi ergen okulda basarili ise anne babalari tarafindan sevildikleri ilgi gördükleri aksi takdirde elestiri ve baskiya maruz kalabildikleri belirtilmektedir. Bu algilar ergenlik döneminde kimlik olusturma ayrilma bireylesme gibi birçok psikolojik görevi olan ergenlerin anne babalarindan uzaklasmalarina onlarla iliskilerinin daha olumsuz olabilmesine yol açabilmektedir (19). Bos zaman etkinlikleri ile iletisim beceri puanlari karsilastirmasinda ögrencilerin kitap okuma süreleri arttikça zihinsel iletisim becerisi artmaktadir. Ancak ögrencilerin bilgisayar kullanim süresi arttikça toplam iletisim beceri puaninda ve tüm alt beceri puanlarinin da azaldigi tespit edilmistir. Kitap okuma süresi artisi zihinsel beceri alt boyutunu olumlu yönde etkilerken, bilgisayar kullanim süresinin artisi tüm iletisim beceri puanlarini olumsuz etkilemektedir. Karatekin ve ark.’nin yaptigi çalismada ögrencilerin kitap okuma sayisi ve süresi arttikça iletisim becerilerinin de arttigi, buna karsin ögrencinin günlük TV izleme süresi arttikça iletisim becerilerinin de azaldigi belirlenmistir (9). Saglik sektöründe çalisanlarin temel düzeyde kendini ifade etme karsi tarafi dogru algilayabilme gibi bilgilere ihtiyaci olmaktadir. Sosyal iliskilerin ön planda oldugu bu meslek grubunda yüksek düzeyde iletisim becerisi önem kazanmaktadir. Bu da kisilerarasi iletisimin arttirilmasinda evde bilgisayar basinda zaman geçirmek yerine sosyal ortamda daha fazla zaman geçirmekle saglanabilir. TV, bilgisayar gibi modern iletisim araçlarinin etkin kullaniminin artmasi saglik alanindaki bilgilere (saglik politikasi, hasta gizliligi, etik vb.) ulasimi kolaylastirmaktadir. Bu durum ögrencilerin bilgisayara ulasimini ve kullanimini arttirmaktadir (20). Çalisma grubunda bilgisayar kullanim süresinin artisina paralel olarak iletisim becerilerinin de azaldigi görüldügünden ögrencilerin bilgisayari sadece dogru bilgiye ulasmak amaciyla kullanmalari gerektigi konusunda uyarilmasi gerekebilir.
Sonuç ve Öneriler
Yapilan arastirma sonucu; ögrencilerin iletisim becerisinin orta düzeyde oldugu, siniflar ve bölümler arasi fark olmadigi görülmüstür. Cinsiyetler arasi iletisim düzeyi puaninda kiz ögrencilerin erkek ögrencilere nazaran zihinsel, duygusal ve toplamda yüksek puan aldigi ve aralarindaki farkin anlamli oldugu, kardes sayisi ile zihinsel düzey, ögrencinin okul basari düzeyi ile zihinsel ve toplam iletisim becerileri arasinda anlamli iliski oldugu bulunmustur. Bos zamanlari degerlendirme faaliyetlerinde kitap okuma süresi ile zihinsel düzey arasinda anlamli iliski, bilgisayar kullanimi ile iletisim becerileri tüm alt gruplarinda ve toplamda negatif yönde iliski tespit edilmistir. Ögrencilerin iletisim becerilerinin arttirilmasi oldukça önemlidir. Iletisim becerisini arttirmak için; 1. Iletisim derslerinin ve müfredatin tekrar gözden geçirilerek gerekirse konuyla ilgili ek seçmeli derslerin konulmasi, 2. Kitap okuma sayisi ve süresinin arttirilmasi için; kitap okuma aliskanligini tesvik edici ödüllendirmelerin yapilmasi, 3. Erkek ögrencilerin iletisim becerilerini arttirici (bireysel, grup veya sportif) faaliyetlerinde daha fazla görev almalarinin saglanmasi, 4. Ögrencilerin bilgisayarda fazla zaman geçirmemeleri veya bilgisayarin dogru kullanimini saglama konusunda velilerin bilgilendirilmesi, 5. Ögrencilere iletisim beceri teknikleri konusunda hasta yönetimi ile faaliyetlerin düzenlenmesi önerilebilir.