Insanlar eski çaglarda da hastaliklardan korunmaya çalismislardir. Asilarin kesfinden önce insanlar dogal yolla hastaliklardan korunmak istemisler, bu nedenle bazi aileler suçiçegi veya kizamik hastaligi geçiren çocuklarinin yanina, diger kardeslerini de yatirarak, onlarin da küçük yasta bu hastaligi geçirmelerini, bir defada bu hastaliklari atlatmalarini düsünmüslerdir. Buna hastaligi geçirerek kazanilmis bagisiklik diyoruz.Eski Yunanda halk çocuklari savas için askere alinirken, asilzadeler askerlikten muaf tutulurmus. Onlara askerlige karsi immün denilirmis. Immünite, immünizasyon, bagisiklama,ve asilama kavrami da bu sekilde tip literatürüne girmistir. Bagisikligi iki ana grupta toplayabiliriz. A. Dogal (natural) bagisiklik; Insanlar diger baska tür canlilarin geçirdigi birçok hastaliga karsi dogal olarak bagisiktir. Örnegin maymunlarin çiçek (monkey pox) hastaligi, tavuklarin veba hastaligi insanlara bulasmaz. Insanlarin geçirdigi çiçek, çocuk felci, kizamik hastaligi da hayvanlara bulasmaz. Buna dogal bagisiklik diyoruz. B. Edinsel (kazanilmis) bagisiklik; Edinsel bagisikligi iki gupta toplayabiliriz. 1. Aktif bagisiklika. Hastaligi geçirerek (belirli veya belirsiz klinik seklinde olabilir)b. Hastalik etkenini asi seklinde ölü ya da zayiflatilmis attenüe olarak vermekc. Hastalik toksinini detoksifiye ederek vermekd. Hastalik etkenine karsi antikor olusturan antijenleri ayirarak vermek2. Pasif bagisiklika. Bagisik insan veya hayvan serumu vermekb. Özel yöntemlerle daha saflastirilmis insan gamma globulini vermekc. Anneden bebege plesanta yoluyla geçen immünglobulinlere bagli bagisiklik (1).Asilamanin tarihçesine bakacak olursak, 7.Yüzyilda Hintli Budistler yilan zehir’i içerek, yilan sokmasina karsi bagisik (toksoid tip) olmayi denemislerdir (2). Çin’de 10.Yüzyilda çiçek hastaligindan korunmak için çiçek hastaligini hafif geçiren olgularin püstülünden alinan materyali, hastalik geçirmemis kisilerin derisini çizerek enfekte etmisler ve böylece bu kisileri bagisik hale getirmislerdir (variolasyon) (3). 1716 yilinda Ingiltere’nin, Istanbulda görevli büyük elçisinin esi Lady Montagu memleketine yazdigi detayli mektuplarda Istanbulda Türklerin uyguladigi variolasyon pratigini anlatmis ve uygulanmasini saglamistir. Çiçek hastaliginda mortalite % 25 civarinda iken variolasyon’dan sonra komplikasyon ölümleri %4 civarina düsmüstür. Çiçek asisini gelistiren ve ilk bilimsel yayini yapan Edward Jenner 8 yasinda iken kendisine bu tip asi uygulanmis, 40 yasinda evlenmis, 1 yil sonra oglu dogmus, oglu 10 aylik oldugunda onu da asilamis, 2 yil sonra tekrar asi uygulamis ancak maalesef bu asidan sonra oglunda hafif mental retardasyon gelismistir (4). Jenner 1798 yilinda çiçek asisi çalismalarini yayinlamistir (4). Bu yayindan 87 yil sonra Louis Pasteur 1885’de kuduz asisini kesfetmistir. 1896’da tifo ve kolera asilari, onlardan 1 yil sonra da veba asisi kesfedilmistir (Tablo: 1). 20.Yüzyilin ilk yarisinda Difteri, Bogmaca, Tetanoz, Tüberküloz (BCG), Sarihumma, Influenza ve Riketsiya asilari kesfedilmistir (Asi kesfinde esas büyük atilim Ikinci Dünya Savasindan sonra görülmüstür).Çiçek asisinin yaygin kullanimi sayesinde insanlik ilk defa bir virus’u dünyadan eradike etmistir (20 yili askin süredir bu asi yapilmadigi için bütün toplumlar çok duyarlidir. Biyolojik savas için kullanildigi takdirde insanlik için büyük felaket olabilir).

Çocuk Felci Asisi

Çocuk felci asisinin serüveni de oldukça ilginçtir. 1955 yilinda Salk’in gelistirdigi inaktive poliovirus asisi (IPV) lisans alarak kullanilmaya baslamistir. Sabin’in gelistirdigi attenue poliovirus asisi (OPV), ABD’de kesfedilmesine ragmen, yillarca ABD’de rutin uygulamaya girmemis, ancak Sovyetler Birligi ve Dogu Avrupa ülkelerinde 100 milyon kisi basari ile asilandiktan sonra ABD’de 1960’da lisans almistir. 1998’de endemik polio görülen ülkeler OPV ile ulusal asi günleri kampanyasi baslatmislardir. Hastalik bugün sadece gelismekte olan ülkelerde görülmektedir. OPV ile genis topluluklari asilamak kolay ve ekonomiktir, ancak özellikle ilk doz OPV uygulananlarda veya temas ettigi kisilerde yaklasik 500 binde bir paralizi görülmektedir. Bu nedenle hastaligin eradike edildigi gelismis ülkelerde IPV kullanilmaktadir (5). Ülkemizde 3 yildan beri polio vakasi yoktur ve OPV yaygin olarak kulanilmaktadir. Ancak özel muayenehanelerde IPV içeren kombine asilarda kullanilmaktadir.

Bacille Calmette-Guerin Asisi (BCG)

Sigir tipi tüberküloz basili 13 yil süren 230 pasajda attenüe edildikten sonra 1927 yilinda insanlarda kullanilmaya baslanmistir. Ülkemizde en yaygin kullanilan asilardan biri olmasina ragmen akciger tüberkülozundan koruma orani ortalama %50 civarinda oldugu için halen tüberküloz önemini korumaktadir. Çiçek ve Kizamik asisi gibi koruma orani yüksek bir asi gelistirilinceye kadar diger korunma yöntemlerine de önem verilmelidir. Çocuklara tüberküloz basil saçan yetiskinlerden (siklikla anne, baba, büyükanne ve dede’den) bulasmaktadir. Yetiskin tüberküloz olgularinin yakin temas ettigi en az 8 kisi tüberkülin deri testi ve gerekirse akciger grafisi ile taranmalidir. Tüberkülozlu olgularin erken tedavisi ile çevreye ve çocuklara bulastirmasi önlenmelidir. ABD, Ingiltere ve Hollanda BCG’yi rutin olarak kullanmamakta, PPD testi ile tarama yaparak, enfekte olgulari hasta olmadan erken tedaviye almaktadir.

Difteri-Bogmaca-Tenanoz (DBT) ve Difteri-Aselüler Bogmaca-Tetanoz (DaBT)

Ilk hazirlanan bogmaca asisi B.pertussis’in tam hücre öldürülmüs süspansiyonu oldugundan endotoksin içermekte bu nedenle çesitli reaksiyonlar görülmektedir. Isveç, Almanya, Italya ve Japonyada bu asiya bagli ciddi reaksiyonlarin görülmesi üzerine 1981 yilinda Japonya’da aselüler bogmaca asisi gelistirilmistir. Yan etkileri daha az oldugu için ABD’de 1991’den beri DaBT kullanilmaktadir (6,7).

Hepatit B Asisi (HBV)

Ülkemizde kronik HBs antijen tasiyiciligi toplum genelinde %3.9-12.5 oranindadir, Güneydogu Anadolu’da tasiyicilik %10’un üzerindedir. Saglik Bakanligi tarafindan 1977 yilinda rutin asi programina alinmistir. Üç dozluk asi %90-95 oraninda etkilidir. HBs Ag pozitif annelerden dogan bebeklere ilk 12 saat içinde HBV ile 0.5 ml HBIG im farkli anatomik bölgelere ayni anda yapilmalidir. Hepatit B insidansinin azaltilmasi için adölesan immünizasyonuna da önem verilmelidir (8).

Haemophilus Influenzae Tip B Asisi (HIB)

Ülkemizde Saglik Bakanliginin asi takviminde olmamasina ragmen, Haemophilus Influenzae özellikle süt çocuklugu çaginda ciddi morbidite ve mortalite riski tasiyan invazif hastaliga yol açabildigi için rutin asilama programina alinmalidir. ABD’de HIB asisi rutine girdikten sonra invazif Hib enfeksiyonlarinda %97 azalma saglanmistir. Asinin etkinligi %90’nin üzerindedir (9,10). Diger çocuk asilari ile es zamanli yapilmasi etkinligini azaltmaz, yan etkilerde artisa neden olmaz.

Kizamik-Kizamikçik-Kabakulak Asisi (KKK)

Kizamik hastaliginin endemik oldugu bölge ve mevsimlerde 9 aylik iken kizamik asisi yapilmali ve devaminda 12-15.aylarda KKK asisi yapilmalidir. Ikinci doz KKK asisi 4-6 yaslarda yapilmalidir.

Suçiçegi Asisi

Suçiçegi asisi ABD’nde su çiçegi geçirme öyküsü olmayan 12-18 aylik saglikli çocuklara rutin yapilmaktadir. Asi 12 ay-13 yas arasindaki çocuklara bir doz, 13 yas üzerinde 4-8 hafta ara ile iki doz önerilir. Serokonversiyon orani bir doz asi ile %97, ikinci dozdan sonra ise %99’dur. Canli asi oldugu için immun yetmezligi olanlara yapilmaz. KKK asisi ile es zamanli veya 4 hafta ara ile yapilmalidir. Kombine KKK-su çiçegi asi gelistirme çalismalari devam etmektedir. Ülkemizde Saglik Bakanliginin rutin asi takviminde bulunmamasina ragmen, asinin yapilmasini önermekteyiz (11).

Hepatit A Asisi (HAV)

Ülkemizde anti-HAV pozitifligi %73-98 oraninda bildirilmektedir. Hepatit A asisi ABD, Israil, Italya gibi ülkelerde bölgesel olarak uygulanmaya baslanmistir. Ülkemizde Saglik Bakanligi rutin asi takviminde bulunmamakla beraber, 2 yasindan sonra 6-12 ay ara ile 2 doz önermekteyiz (12).

Influenza Asisi

Influenza viruslarinda görülen antijenik degisiklikler nedeniyle, asinin hangi virus suslari ile hazirlanacagi her yil DSÖ tarafindan yeniden belirlenir. Her yilin influenza asisi, o kis dolasimda olmasi muhtemel olan influenza viruslarini temsil etmek üzere üç virus susu (genellikle iki tip A ve bir tip B) içerir. Yüksek riskli çocuklara (kronik metabolik hastalik, diabetus mellitus, renal disfonksiyon, hemoglobinopati, immunosupresyon ve uzun süre aspirin kullanmak zorunda olan çocuklara ‘Reye sendromu riski’ nedeniyle asi önerilmektedir. Ates reaksiyonlarini en aza indirmek için 13 yas alti çocuklarda yalnizca split asilar uygulanmalidir. Influenza asisinin sonbaharda yapilmasi önerilir. Asinin etkinligi %50-95 arasinda degisir, koruma süresi kisadir (1 yil kadar). Bu asi 65 yas üzerindekilere rutin olarak önerilmektedir (13).

Meningokokkal Asilar

Polisakkarit asisi olan serogrup A, C, Y, W-135 asisi dünyada kullanimda olan asidir, tek doz olarak 0.5 ml subkutan uygulanir. Her asi dozu 50 µg purifiye bakteri kapsül polisakkariti içerir. Asi 2 yasin üzerinde uygulanir, ancak zorunlu sartlar altinda 3 aya kadar olan çocuklara serogrup A için kisa süreli koruma saglamak amaciyla uygulanabilir. Geç kompleman eksikligi, asplenisi olan hastalara asi önerilir. Asinin etkinligi asilama sirasinda 4 yasin altinda olanlarda >%90, 4 yasin üstündeki çocuklarda %67 olarak gösterilmistir. Konjuge meningokok asi çalismalari yapilmaktadir, serogrup C için konjuge asi gelistirilmistir (16).

Rotavirus Asisi

Rotavirus gastro-enteritleri süt çocuklugu döneminde sik görülür. 1998’de ABD’de rutin asi programina konulmasina ragmen sonraki yillarda asi komplikasyonu olarak invajinasyon olgulari bildirilmesi nedeniyle bu asi simdilik durdurulmustur. Yeni asi gelistirme çalismalari sürmektedir (17).

RSV Asisi

Respiratory syncytial virus enfeksiyonlarina karsi güvenli bir asi henüz gelistirilememistir. Halen deneme asamasindadir.

Nüfus Artisini Önlemek Için Gelistirilen Asilar

Antisperm AsisiAntiovum Zona Pellicuda AsisiHuman Chorionic Gonadotropin Asisi

Idiotip Asilar

20 yildan beri idiotip asi çalismalari sürdürülmektedir. 70 tür idiotip asi gelistirilmektedir. Parazit, bakteri, virus, toxin, tümör antijenlerine karsi Id temeline dayanan asi gelistirme stratejisi yürütülmektedir. Bu sayede Colorectal CarcinomaT.cell lenfomaB.cell lenfomaMelanoma asilari yapilmaktadir.

Dendritic Hücre Kanser Asilari

Son yillarda Dendritic Cell Cancer Vaccines gelistirilmeye baslanmistir. Bu yöntemle Melanoma, Prostat, meme, over, kolon, multiple myelom, böbrek, colorectal kanserlerine karsi Faz I, II ve III çalismalari yürütülmektedir.

Asi Uygulamasinda Yeni Yöntemler

Enjeksiyon yapmadan jet-gun (jet tabanca) ve buruna sikilan sprey asilar (influenza için) gelistirilmektedir. Patates ve ispanak gibi pisirilerek yenilen sebze asilari, pisirme sirasinda bozuldugu için, bunlarin yerine pisirilmeden yenilen sebze (marul, domates, havuç) ve meyva (elma, muz) asilari gelistirilme düsünceleri ön plana çikmaktadir. Gelismekte olan tropikal ülkelerin fakir çocuklari için oralarda üretimi kolay ve yenilmesi hos olan muz asilari gündemdedir. Benim hayalime gelince; güzel kokulu sprey asilari gelistirilmelidir. Örnegin Tüberküloz, Kizamik, Kizamikçik, Kabakulak, Suçiçegi ve Grip asilari sprey seklinde yapilabilir. Saglik personeli 20-25 kisilik, kres, yuva, anaokulu gibi siniflara girip, sinif havasina sprey ile asiyi püskürterek, 5 dakikada bütün çocuklari asilayabilmelidir. Hatta daha fantezi “uçari düsünce” gen mühendisligi ile seralarda özel yetistirilmis, kirmizi bir gül’ü koklayarak, çocuklarin Kizamik-Kizamikçik-Roseola infantum asisi olmalari ne güzel bir hayal degil mi?